Çocuklar kaç yaşında sigortalı olur?
Çocukların sigortalı olup olamayacağı konusunda sadece 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu'nda bir sınırlama olmadığını gerekçe göstererek reklam filmleri, diziler vb. işlerde bir veya iki yaşındaki çocukların da sigortalı olabileceğini söylemek iş hukukunu ve uluslararası çalışma sözleşmelerini gözden çıkarmak demek
ARİF TEMİR
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısın'ın Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülmeye başlanılmasından itibaren aileler haklı olarak çocuklarının geleceğini düşünme duygusu ile çocuklarının yeni düzenlemelerden aleyhte etkilenmemesi için ne yapabileceklerini araştırmaya başladılar.
Ailelerin çocukları ile ilgili emeklilik yaşı, emeklilik maaşı, prim ödeme gün sayısı vb sorunlarına çözüm bulmak için çeşitli kesimlerce değişik görüşler ileri sürüldü. İleri sürülen görüşlerin çoğu salt sosyal sigortalar mevzuatını göz önünde bulundurularak yapılan yorumlardan ibarettir. Bu yazımızda çocukların çalışabilmesinin koşullarını düzenleyen iş hukukunun ulusal ve uluslararası kaynaklarını göz önünde bulundurarak çocukların sigortalı olup olamayacağını irdeleyeceğiz.
4857 Sayılı İş Kanunu'nda Çocukların Çalıştırılma Koşulları: Çocuk ve genç işçilerin çalıştırılma koşulları 4857 sayılı İş Kanunu'nun 71.maddesi ve Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelikte (Resmi Gazete tarih ve sayı: 06.04.2004/25425)düzenlenmiştir.
İş mevzuatına göre 15 yaşını tamamlamış, ancak 18 yaşını tamamlamamış kişiye genç işçi, 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişiye de çocuk işçi denilmektedir.
On beş yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır.
Ancak, on dört yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler. Yapısı ve niteliği itibariyle ve yerine getirilmesi sırasındaki özel koşullara göre; çocukların gelişmelerine veya sağlık ve güvenliklerine zararlı etki ihtimali olmayan, okula devamını, mesleki eğitimini veya yetkili merciler tarafından onaylanmış eğitim programına katılımını ve bu tür faaliyetlerden yararlanmasını engellemeyen işler hafif işler olarak kabul edilmektedir. Anılan yönetmelik ekinde çocuk ve genç işçilerin çalışabilecekleri işler ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Çocuk ve genç işçileri; çocuklara karşı işlenmiş suçlardan hüküm giyen, yüz kızartıcı suçlardan hüküm giymiş olan, işveren veya işveren vekilleri çalıştıramazlar.
Yazılı sözleşme
İşveren; çocuk ve genç işçinin velisi veya vasisine, çocuk ve genç işçinin çalıştırılacağı iş, karşılaşabileceği riskler ve alınan önlemler hakkında bilgi verir. Çocuk ve genç işçinin velisi veya vasisi ile yazılı iş sözleşmesi yapmak zorundadır.
İstihdama Kabulde 138 sayılı Asgari Yaş Sözleşmesi: 138 sayılı sözleşme Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından 1973 yılında kabul edilmiştir. Türkiye bu sözleşmeyi 23.01.1998 tarihli ve 4334 sayılı kanun ile onaylamıştır. 138 sayılı sözleşme çocuk çalıştırmanın etkin bir şekilde ortadan kaldırılması ve istihdama ve çalışmaya kabul için asgarî yaşın giderek gençlerin fiziksel ve ruhsal yönden eksiksiz gelişmelerine imkân verecek düzeye yükseltilmesini amaçlamaktadır. Bu sözleşme hükümleri asgarî olarak şu faaliyet sahalarına uygulanacaktır: Madencilik ve taş ocakları, imalat sanayii, elektrik, gaz ve su işletmeciliği, sağlık hizmetleri, ulaşım, depolama ve iletişim, plantasyonlar ve ticarî amaçla üretim yapan diğer zırai işletmeler. Düzenli olarak işçi istihdam etmeyen ve yerel tüketim için üretim yapan aile işletmeleri ve küçük çaplı işletmeler bu kapsamın dışında tutulacaktır (madde 5). Asgari Yaş Sözleşmesi'nde çocukların çalıştırılamayacağı asgari düzeydeki işler belirlenmiş, dolayısı ile sayılmayan işler içinde asgari yaşın altında çocukların çalıştırılamayacağı açıktır.
Zorunlu eğitim
Asgari yaş, zorunlu okul eğitiminin tamamlandığı yaştan aşağı ve her halükârda 15 yaşından aşağı olmayacaktır. Ulusal mevzuat ile üye bir devlet sağlık ve gelişimlerine zarar vermeyecek ve okula devamlarına, yetkili makamca onaylanmış meslekî oryantasyon ve eğitim programlarına katılmalarını veya eğitimle ilgili olarak verilen bilgilerden yararlanmalarını engellemeyecek hafif işlerde 13-15 yaş arasındaki kişilerin istihdam veya çalışmalarına izin verilebilir. Bazı özel durumlarda 13 ve 15 yaşları yerine 12 ve 14 yaşlarını kabul edebilir (madde 2, 7).
Kaç Yaşından İtibaren Çocuklar Sigortalı Yaptırılabilir: 4857 sayılı İş Kanunu'na tabi yerlerde hafif işlerde çalışan çocuklar 15 yaşını bitirmeleri koşulu ile istisnai olarak da, on dört yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalışanlar sigortalı yapılabilir.
İş Kanunu'nun uygulandığı yerlerde 14 yaşını bitirmemiş çocukların sigortalı olmaları mümkün değildir. 14 yaşından küçüklerin çalışmaları yasak olduğu için bunlar adına veli/vasileri ile iş sözleşmesi yapılamaz. İş sözleşmesi yapılsa bile geçersiz olur. Çünkü iş sözleşmesinin kanunlara ve ilgili mevzuata aykırı olmaması gerekir. İş sözleşmesi geçersiz olan bir kişinin sigortalı olması da mümkün değildir. 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun 6. maddesinde "Çalıştırılanlar işe alınmalarıyla kendiliğinden sigortalı olurlar" hükmü ancak geçerli bir iş sözleşmesinin kurulması ile mümkündür. Kanunlar tarafından çalışması yasaklanmış olan birisinin sigortalı sayılmasının hukuki bir tarafı yoktur. Bu konuda Yargıtay Hukuk Genel Kurulu'nun 03.04.1991 tarih, Esas 9-287, Karar 349 sayılı kararı "13 yaşından küçük çocukla iş akdi yapılamayacağından bu yaştan önce gerçekleşen çalışmalar hizmet süresinden sayılmaz" Şeklindedir.
Sigortalı Yaptırılamayacak Çocuklar:
İş Kanunu'nun uygulanmadığı ve özel bir yaş sınırlamasına tabi olmayan işyerlerinde /işlerde 138 sayılı sözleşme hükümleri gereğince okula giden çocukların 12 yaşını bitirmeleri koşulu ile sigortalı olmaları mümkündür.
12 yaşını bitirmemiş çocuklar reklam ve dizilerde de oynasa, hangi işi yaparlarsa yapsınlar sigortalı yapılamaz. Çünkü iç hukukumuzun bir parçası olan 138 sayılı sözleşme hükümleri buna müsaade etmez. Anayasa'nın 90. maddesi gereğince uluslararası antlaşmalar (sözleşmeler) kanun hükmündedir ve bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesi'ne başvurulamaz.
Sonuç itibariyle çocukların sigortalı olup olamayacağı konusunda sadece 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu'nda bir sınırlama olmadığını gerekçe göstererek reklam filmlerinde, dizilerde vb işlerde bir veya iki yaşındaki çocukların da sigortalı olabileceğini söylemek iş hukukunu ve uluslararası çalışma sözleşmelerini bütünüyle gözden çıkarmak demektir. Bu anlayış da bizi yanlış yorumlara ve yanlış bilgilendirmelere götürür. Bu nedenle hukuku bir bütün olarak göz önünde bulundurup değerlendirmemiz gerekiyor. Çağdaş ülkeler çocuk işçiliği ile mücadele ederken bizim henüz kundaktaki çocuğu sigortalı yapma telaşına girmemiz, üzerinde düşünülmesi gereken bir konudur.
Arif Temir: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Müfettişi