Gelenektir; Nisan ayı gelince muhakkak Köy Enstitüleri hatırlanır, hatırlatılır

KÖY ENSTİTÜLERİ: Köy çocuklarından CHP'li öğretmen yaratıyordu

Gelenektir; Nisan ayı gelince muhakkak Köy Enstitüleri hatırlanır, hatırlatılır. Onu Atatürk'ün eseri olarak bilenler ve hatırlayanlar dahi vardır. Yine de enstitülerin İnönü'nün projesi olduğunu yazmakla işe başlayalım isterseniz.

İsmet İnönü'nün cumhurbaşkanlığı döneminin en önemli atılımlarından biri de Köy Enstitüleri'ydi. 1940 yılının mart ayında meclise sunulan yasa tasarısının gerekçesinde, okuma yazma bilme oranının düşüklüğüne dikkat çekildikten sonra, ilköğretim eksikliğinin kısa zamanda giderilmesi gerektiği vurgulanıyordu. İlköğretim çağındaki çocukların kentlerde ve kasabalarda ancak % 80'i okula gidebilirken, bu oran köylerde % 25'e kadar düşüyordu. Üstelik köy ilkokullarının büyük kısmı da üç yıllıktı; dolayısıyla bu okullara devam eden çocukların beş sınıflı ilkokulu da bitiremediği açıktı. Oysa nüfusun yaklaşık % 80'i kırsal kesimdeydi. Mevcut kırk bin köyden otuz bir bininde ilkokul bulunuyordu, ancak görevlendirilecek daha yirmi bin öğretmene ihtiyaç vardı. Bu kadar çok sayıda öğretmenin çabucak yetiştirilmesi ?pratik usûller?e bağlıydı. Eğer böyle yapılmazsa hali hazırdaki yasalarla ilköğretim çağındaki bütün çocukların okutulması ancak yüz yılda gerçekleşebilecek bir hedef olarak görülüyordu. Ayrıca malî imkânların da nereden bulunacağı ayrı bir sorundu.

Kentli öğretmenler köylere gitmiyordu

Yasanın temel fikri, enstitülere sadece köylerden öğrenci almaktı; çünkü kentlerde bulunan geleneksel öğretmen okullarından mezun olanlar, ya köylere öğretmen olarak gitmektense mesleği terk ediyorlardı ya da zorunlu olarak gittikleri köylerde koşullara uyamadıklarından başarı olamıyorlardı. Oysa köylerden seçilecek öğrenciler, kırsal kesimin koşul ve sorunları göz önüne alınarak, pratik yaşamın gereklerine de önem verilerek eğitilecekti. Zaten köyden geldikleri için yeniden köye döndüklerinde uyum sağlama sorunları da kendiliğinden ortadan kalkacaktı. On yıldan daha uzun bir sürede on altı tane kampus tarzında enstitünün kurulması ve yirmi bin öğretmenin de yetiştirilmesi amaçlanmıştı. Her öğrenci muhakkak öğretmen olmayacaktı; öğretmen olamayacak olanlara da köy meslekleri öğretilecekti. Enstitülere beş sınıflı köy ilkokulunu bitiren öğrenciler alınacaktı. Öğretmen olacak olanlar için öğrenim süresi beş yıldı. Herhangi bir şekilde okuldan uzaklaştırılan öğrenciler kendilerine yapılan masrafı ödemekle yükümlüydüler. Kendileri ödemezlerse kefilleri ödeyecekti. Mezun olan öğrenciler yirmi yıl boyunca Millî Eğitim Bakanlığı'nca atandıkları yerlerde öğretmen olarak çalışmak zorundaydılar. Aslında tasarıda bu süre otuz yıl olarak belirtilmişti; ne var ki sonunda yirmi yılla yetinilecektir. Öğretmenlerin zorunlu hizmetlerini tamamlamadan meslekten ayrılmaları mümkün değildi. Bu takdirde öğrenim hayatları boyunca kendilerine yapılan masrafları ödemek zorundaydılar; ya da kefilleri bu miktarı ödeyecekti. Hem de iki misli olarak! Enstitü mezunu öğretmenlere ayda yirmi lira maaş ödenecekti. Altıncı yılın sonunda otuz, on beşinci yılın sonunda da kırk lira alacaklardı. Ayrıca öğretmen olarak bulunacakları yerlerde kendilerinin ve ailelerinin geçimine yetecek ölçüde tarımsal üretim için gereken arazi ile tarımsal aletler de devletçe karşılanacaktı.

Okulları öğrenciler yapacaktı

Daha ortada okul binaları olmadığından, ilk alınan öğrenciler, okulların kurulacağı köylerde köylülerle birlikte çalışarak okullarını inşa edeceklerdi. Yasaya göre, okulların kurulacağı yerler üç yıl önceden ilân edilecek; köy kanuna göre bölgede bulunan köylerin maddî desteğiyle okul binalarıyla öğretmen evi yapılacaktı. Okulların tamir ve bakımı da yine köylülerce karşılanacaktı. Köy öğretmen okulları artık Köy Enstitüleri haline gelmişti.

Karabekir tasarıya karşı çıktı

Elbette dönemin siyasî karakteri Millî Şeften gelen bir tasarıya eleştiriyi kaldırmazdı; fakat yine de hafif kısık sesle de olsa tasarıya karşı çıkanlar vardı. Meselâ Osman Şevki Çiçekdağ, sadece köylerden alınan öğrencilerin öğretmen yapılmasının ileride yol açabileceği sakıncalara değiniyordu. Ayrıca ?enstitü? yerine ?politeknik? ya da ?enistütü? denilmesini istiyordu. Kâzım Karabekir de pek hoşnut sayılmazdı; şöyle diyordu: ?Bendeniz bu kanunda bir noktayı mahsurlu görüyorum. Köy Enstitüleri yalnız köy ilkokullarını bitiren çocuklara hasrediliyor. Şehir ve kasaba çocuklarının köylerle temasını kesiyor.? ?Şu halde kırk elli sene sonraki hayatı tasvir edersek, memleketimiz ikiye ayrılmış olacaktır. Biri köylünün kendi ruh terbiyesi, biri de şehirli kısmı?? ?Biz şehir ve köy çocuklarını böyle birbirleriyle kaynaştıracak yerde, bir safiyeti fikriye ile ayırırsak, sonra acaba bu köylere başka taraflardan yapılacak telkinlerle günün birinde biz bu şehirlilerin karşısında başka fikirlerle onları mücehhez etmez miyiz?? Karabekir, daha sonra, ?köylülerimizi böyle bir kültür sahasında az görgülü, yarı münevverlerin nüfuzuna, hattâ maddî, manevî tahakkümüne bırakmayı bendeniz istikbâl için çok tehlikeli görüyorum.? demişti. Feridun Fikri Düşünsel ise, köylülere imece yoluyla yüklenen işlere dikkat çekiyordu. Tabiî tasarıya yönelik destek çok kuvvetliydi: Kâzım Nami Duru, enstitülerin köyden kente göçü önleyeceğini belirtiyordu. Ama göç zaten olmamalıydı. Hakkı Kılıçoğlu, öğretmenlerin gittikleri yerlerde cumhuriyeti ve devrimleri savunmaları gerektiğini açıklıyordu. Belki de tahmin edileceğinin aksine Emin Sazak, tasarıyı bütün gücüyle savunmuştu!

Amaç köylüyü şehre getirmek değil

Saffet Arıkan'dan sonra tasarının mimarı sayılabilecek Millî Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel ise, eleştiriler karşısında, ?içtimaî bir sınıf doğurma meselesi mevzu bahis değildir? şeklinde konuşuyor ve ?zaten köylü ve çiftçilik etmekle meşgul olan vatandaşlarımızın çocuklarını okutmak için onların hayatından başka bir hayatla ülfet etmesini istediğimiz ve o bakımdan yetiştirdiğimiz insanları, yeni bir sınıfın müvellidi addetmeyi bendeniz doğru bulmuyorum? diyordu. ?Bizim arzumuz, köyün içerisinde bilgili, sıhhatli, memleketine bağlı ve müstahsil vatandaş yetiştirmekti.? ?Yoksa köylüyü bu arz ettiğim bilgi ve melekelerle teçhiz edip, onları şehre akın eder vaziyete getirmek değildi.? Aksine, ?onları kendi tarlasında ve muhitinde kuvvetli yapmak ve istihsal kabiliyetini artırıp, memleketin sosyal seviyesine kadar ekonomik seviyesini de yükseltmekti.? Yoksa ?sınıf teşekkülü hatıra gelemez?di.

17 Nisan'da tasarı mecliste oylandı ve oybirliğiyle kabul edildi. Ne var ki, dikkatli bir göz, oturuma katılmayan 148 milletvekilini fark edebilirdi. Oysa aynı gün yapılan bir başka oylamada sadece 110 üye bulunmamıştı. Demek ki yasa, daha başında CHP içinde de sessiz bir muhalefetle karşılaşmıştı. Bu muhalefet, aradan geçen altı yedi yıldan sonra sesli muhalefet haline gelecek ve Köy Enstitüleri'ne yönelik en şiddetli muhalefet de, bazen sanıldığının aksine, yeni kurulan DP'den değil, fakat yasayı çıkaran CHP'den gelecektir! Elbette köprünün altından çok sular akmıştı o zamana dek.

10 yılda 21 enstitü

Tasarının meclisten hemen hemen hiç değiştirilmeden çıkması, biraz da sorunun sadece basit bir eğitim sorunu olarak algılanmasından kaynaklanıyor olabilirdi. Yaratabileceği siyasî ve sosyal etkilerin ise yine hemen hemen hiç öngörülememiş olması da düşünülebilir. Girişimin ardında başta İnönü olmak üzere Hasan Ali Yücel ve ilköğretim genel müdürü İsmail Hakkı Tonguç bulunuyordu. İlginç olan nokta, enstitülerin kamu oyunda propaganda malzemesi olarak kullanılmamış olmasıdır. Dönemin basın ve yayın organlarında haber, yazı, yorum ya da makale şeklinde olsun konunun hemen hemen hiç yer almaması dikkati çeker. Enstitüler, adeta kamu oyunun gözünden saklanmak istenmiş, propagandası pek de yapılmamıştır. Basında enstitülerle ilgili haberlere sadece İnönü'nün okulları ziyareti dolayısıyla rastlanır ki, bu da çok enderdir.

Köylüye önderlik edecek nesil

İnönü'nün amacı, çok sayıda öğretmen yanında, 200.000 de meslek sahibi yetiştirmekti. Bu hedefe hiçbir zaman varılamadı. Siyasal amaç ise daha farklıydı: Kırsal kesimde bir yandan Halk Evleri ve Odaları aracılığıyla halkın kültürel seviyesini yükseltmek, enstitüler ile de çok sayıda köy yaşamını tanıyan, köye ve köylüye önderlik edebilecek, CHP'nin ilerideki atılımlarını savunacak, destekleyecek ve bu konuda yol gösterebilecek genç öğretmenler yetiştirmek, belki de daha savaş yıllarında düşünülmekte olan bir toprak reformuna destek olacak kitleyi ve önderlerini oluşturmak.

Yaklaşık on yıl içinde yirmi bir tane köy enstitüsü kuruldu. 20.000'e yakın öğrenci bu okullardan mezun oldu. Ama asıl dinamizm savaş yıllarında gerçekleşmişti; rejim değişikliğiyle birlikte enstitüler âtıl hale geldiler. Esasen girişim tek-parti döneminin siyasal koşullarında ancak uygulanabilirdi. Demokratik bir rejimde enstitülerin pek çok yönden tepki alması kaçınılmazdı: Öncelikle şehir okulları bakanlıkça devlet bütçesinden inşa edilirken, köy okullarının köylülerce yapımı şiddetli tepki doğurmuştu. Köylüler hem şehirlilerin okulunu vergileriyle finanse ediyorlardı; hem de kendi bölgelerinde kurulan enstitülerin de inşasına para vermek zorunda kalıyorlardı; parası olmayanlar inşaatlarda fiilen çalışmak zorundaydılar. Köylülerin enstitülere yan bakmasının bir nedeni de buydu.

İnönü köy enstitüleri için ne diyor ki ?

İnönü 1967 yılında merhum Abdi İpekçi'ye şöyle anlatacaktır: ?Meselâ, kültür alanında kırk dört sene zarfında yapabildiğimizden çok daha ileri gidebilirdik. Gitmeliydik. Bunun hicranını ben daima çekerim. (İpekçi'nin ?Sizce bu alanda neden gereken başarı sağlanamamıştır?? sorusuna karşılık olarak:) ?Bunun teferruatına girmenin faydası yok. Ben bunun en radikal usûllerine teşebbüs ettim. Devam ettirmek mümkün olmadı. Bunlar demokrasiyle yürütülmesi güç olan şeylerdir. İktidar değişikliği devam ettikçe telâkki değişiyor ve devamlı bir usûl bulmak mümkün olmuyor.?